ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΣ

Όταν ακούμε τη λέξη διαλογισμός συνήθως φανταζόμαστε κάποιον που κάθεται ακίνητος σταυροπόδι, με τα χέρια ακουμπισμένα πάνω στα πόδια του, κάπου έξω στη φύση ή απομονωμένος σε κάποιο βουδιστικό μοναστήρι. Δεν χρειάζεται όμως να είναι κανείς βουδιστής μοναχός για να διαλογιστεί, ούτε χρειάζεται να μυηθεί σε κάποια μυστηριακή τεχνική. Αν και υπάρχουν διάφοροι ορισμοί για τον διαλογισμό, όλοι έχουν τα εξής κοινά χαρακτηριστικά: τη συγκέντρωση του νου σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο (έναν ήχο, την αναπνοή ή την κίνηση της κοιλιάς κατά την αναπνοή), την παρατήρηση των δραστηριοτήτων του νου (τις σκέψεις) και την επίγνωση αυτών των δραστηριοτήτων με αποδοχή, χωρίς κριτική.

Με άλλα λόγια, η ουσία του διαλογισμού είναι να παρατηρεί κανείς ό,τι συμβαίνει όπως συμβαίνει την ώρα που συμβαίνει, χωρίς να διαμεσολαβούν τα φίλτρα του νου. Και όταν αυτά τα τελευταία παρεμβάλλονται στη διαδικασία παρατηρούμε το φαινόμενο και αποδεχόμαστε το γεγονός ότι αυτή είναι η φυσιολογική λειτουργία του νου: να θέλει να αποσπάει συνεχώς την προσοχή μας. Ο απώτερος σκοπός είναι η αποταύτιση από τον νου. Με τον διαλογισμό, αυτό που ακούγεται θεωρητικό και ίσως αυθαίρετο γίνεται ξεκάθαρο. Όταν παρατηρείς τη λειτουργία του νου, δηλαδή το πώς δημιουργούνται οι σκέψεις σου, πώς αναπτύσσονται και πώς φεύγουν, σημαίνει ότι δεν είσαι πια ο νους σου - είσαι ο παρατηρητής του. Όντας ο παρατηρητής σημαίνει επίσης ότι δεν επηρεάζεσαι από τις σκέψεις που δημιουργεί ο νους σου και δεν εγκλωβίζεσαι στην αλυσιδωτή τους μορφή ανάπτυξης (η μία σκέψη σε οδηγεί στην επόμενη, αυτή σε μία άλλη, κ.ο.κ). 

Το όφελος από αυτή τη διαδικασία είναι το εξής: το σώμα δεν αντιδράει ασυνείδητα στις σκέψεις που δημιουργεί ο νους, όπως όταν είσαι ταυτισμένος με τον νου. Έτσι αποφεύγονται οι ασυνείδητες και υπερβολικές συναισθηματικές αντιδράσεις, πολλές από τις σωματοποιήσεις που δημιουργούνται από αυτές, ενώ παράλληλα επέρχεται μια συναισθηματική σταθερότητα. Γι' αυτό ο διαλογισμός προτείνεται για τη θεραπεία των ψυχοσυναισθηματικών διαταραχών (κυρίως των αγχωτικών).

Σχηματικά θα μπορούσαμε να περιγράψουμε τη διαδικασία του διαλογισμού ως εξής: ο νους είναι σαν μία δεξαμενή όπου δημιουργούνται συνεχώς σκέψεις ανάλογα με τα εξωτερικά ερεθίσματα που λαμβάνουν τα αισθητήρια όργανα και ερμηνεύονται πάλι ανάλογα με το παρελθόν του. Ο νους δηλαδή ερμηνεύει και φιλτράρει τα εξωτερικά γεγονότα ανάλογα με το τι έχει μάθει και πώς έχει προγραμματιστεί από τα προηγούμενα χρόνια. Όταν παρατηρεί κανείς αυτή τη νοητική λειτουργία (τον κύκλο των σκέψεων που έρχονται και φεύγουν) απομακρύνεται από τη δεξαμενή, αποστασιοποιείται από αυτή, και μπορεί να δει καθαρά ότι αυτές οι σκέψεις είναι ακριβώς αυτό που είναι στην πραγματικότητα: απλά σκέψεις που δημιουργεί ο νους ανάλογα με το παρελθόν του και όχι η αλήθεια για την τωρινή πραγματικότητα.

Οι περισσότεροι άνθρωποι μπλέκονται και εγκλωβίζονται καθημερινά στα ασταμάτητα σενάρια που δημιουργεί ο νους τους ανάλογα με το παρελθόν τους και τις ερμηνείες που έδιναν στα παρελθοντικά βιώματα. Ο νους επαναλαμβάνει και αναπαράγει συνεχώς τις ίδιες σκέψεις, τις ίδιες απόψεις, τις ίδιες πεποιθήσεις, οι ρίζες των οποίων μπορεί να φτάνουν στην πρώιμη παιδική ηλικία. Τότε που, εντελώς ασυνείδητα, όντας ταυτισμένοι με τον νου και τα ακατέργαστα συναισθήματα, πιστεύαμε τις ερμηνείες που δίναμε με βάση ένα κύριο συναίσθημα: το φόβο. Το φόβο της εγκατάλειψης, της απόρριψης, της ασημαντότητας και φυσικά του θανάτου.

Για να ξεφύγουμε από αυτόν τον ανυπόφορο πόνο, δημιουργήσαμε τα αντίθετά τους: την προσκόλληση, την ανάγκη για αποδοχή και την ψευδαίσθηση της μονιμότητας και της σταθερότητας των γεγονότων, τόσο στην προσωπική μας ζωή όσο και στις συνθήκες διαβίωσής μας. Επιθυμούμε τα πράγματα να μην αλλάζουν, οι άνθρωποι που αγαπάμε να ζουν για πάντα (και εμείς το ίδιο), να αποκτούμε ολοένα και περισσότερα αγαθά αναζητώντας σ' αυτά την αίσθηση της ολοκλήρωσης, της κατοχής και της σταθερότητας, και άλλες παρόμοιες συμπεριφορές. Ο διαλογισμός μάς βοηθάει να δούμε την πλάνη σ' αυτό το σύστημα αντιλήψεων και πεποιθήσεων που έχουμε αναπτύξει από παιδιά και συνεχίζουμε να συντηρούμε μέχρι σήμερα.

Αν αποδεχτούμε ότι όλα αλλάζουν, όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα, τότε πρέπει να αποδεχτούμε ότι και οι σκέψεις που δημιουργεί ο νους μας δεν είναι σταθερές και δεν αντανακλούν μια σταθερή πραγματικότητα αφού αυτή δεν υφίσταται. Είναι απλά προϊόντα του νου που γεννιούνται στον εγκέφαλό μας, αναπτύσσονται για λίγο και φεύγουν. Ακολουθούν και αυτά την πορεία που ακολουθούν όλες οι μορφές ενέργειας στο σύμπαν. Αν αυτό γίνει κατανοητό μπορεί να λειτουργήσει πολύ απελευθερωτικά. 
Το να συνειδητοποιήσει κανείς ότι δεν είναι υποχρεωμένος να αντιδράει στα εξωτερικά συμβάντα, αλλά ότι μπορεί να παρατηρεί πρώτα το μοτίβο των σκέψεων που δημιουργεί ο νους του και μετά να αποφασίζει τι στάση θα κρατήσει και πώς θα πράξει, σηματοδοτεί και την απελευθέρωση από το παρελθόν. Το να βλέπουμε τα εξωτερικά γεγονότα απλά ως γεγονότα που έρχονται και φεύγουν, και το ίδιο να κάνουμε για όσα συμβαίνουν μέσα μας, μας βοηθάει να δούμε καλύτερα την πρόσκαιρη φύση των πραγμάτων. Μειώνεται δηλαδή αυτομάτως η προσκόλληση στις μορφές, στα γεγονότα και στην εικόνα μας. Αφού μειωθεί η προσκόλληση μειώνονται και οι επιθυμίες μας να αποκτούμε πράγματα που δεν κατέχουμε, που μέχρι πρότινος πιστεύαμε ότι θα μας κάνουν πιο ευτυχισμένους. Παράλληλα, αυξάνεται η εκτίμηση απέναντι στα πράγματα που ήδη έχουμε και στις συνθήκες που επικρατούν στη ζωή μας. Απομακρύνεται δηλαδή το βάρος τής δήθεν καταναγκαστικής εξάρτησης τόσο απέναντι στα εξωτερικά γεγονότα όσο και στα πρόσκαιρα δημιουργήματα του νου μας.

Αν και για τον διαλογισμό θα μπορούσε να πει κανείς πολλά, ένα σύντομο περίγραμμα της θεωρίας του είναι αυτό που μόλις περιγράψαμε. Η ουσία του όμως είναι η πρακτική. Ο διαλογισμός δεν είναι άλλη μία φιλοσοφική έννοια ή άλλη μία θεωρία που προσπαθεί να εξηγήσει τα πάντα. Είναι πρακτική από το Α στο Ω. Τα όποια οφέλη του θα τα βιώσει κανείς μόνο κατά την πράξη του διαλογισμού και όχι κατά τη συζήτηση γι' αυτόν ή τη διδασκαλία του. Μάλιστα, οι βουδιστές μοναχοί που εξασκούν συστηματικά τον διαλογισμό λένε ότι ο διαλογισμός σε οδηγεί στην κατανόηση της αλήθειας που μπορεί να αποκτηθεί από τον καθένα, χωρίς δάσκαλο. Και αυτό γιατί η αλήθεια είναι ήδη μέσα μας και ο διαλογισμός αποτελεί απλά το μέσο, τον δρόμο, που οδηγεί σ' αυτή την αλήθεια.

Περιληπτικά λοιπόν μπορούμε να δώσουμε κάποιες πρακτικές οδηγίες για τον διαλογισμό. Το είδος του διαλογισμού που παρουσιάζουμε σ' αυτό το άρθρο ονομάζεται βιπάσανα, που στην αρχαία διάλεκτο Πάλι της Ινδίας σήμαινε "επίγνωση" ή "η ακριβής εικόνα για ό,τι συμβαίνει τη στιγμή που συμβαίνει". Καθίστε κάπου αναπαυτικά, είτε σταυροπόδι στην κλασική στάση του διαλογισμού, είτε σε μια καρέκλα όπου θα αισθάνεστε άνετα. Το σημαντικό είναι να κρατάτε την πλάτη σας ίσια γιατί αυτό ενισχύει τη συγκέντρωση του νου. Μπορείτε να συγκεντρωθείτε στην αναπνοή σας και συγκεκριμένα στο εσωτερικό των ρουθουνιών σας, στην αίσθηση που σας δημιουργεί ο αέρας καθώς αναπνέετε.

Κρατείστε το στόμα κλειστό και αναπνέετε φυσιολογικά μόνο από τη μύτη. Μην προσπαθείτε να ελέγξετε την αναπνοή σας, απλά παρακολουθήστε τη με τον νου σας. Μπορείτε να σκέφτεστε "εισπνοή" καθώς εισπνέετε και "εκπνοή" καθώς εκπνέετε (στα αγγλικά είναι ίσως ευκολότερο αν σκέφτεστε απλά "in" για εισπνοή και "out" για εκπνοή). Να σκέφτεστε αυτές τις λέξεις καθώς η αναπνοή εξελίσσεται εκείνη τη στιγμή. Να υπάρχει δηλαδή συντονισμός μεταξύ νου και συμβάντος. Ο νους να περιγράφει αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα και όχι να γίνεται μηχανικά η όλη διαδικασία ενώ ο νους τρέχει σε σενάρια και φαντασιώσεις ("τι έκανα χθες", "τι έχω να κάνω αύριο", "τι μου είπε ο άλλος", "τι του απάντησα", κ.τ.λ). Επειδή όμως είναι αδύνατο να κρατηθεί ο νους σε ακινησία, θα παρατηρείτε τις σκέψεις που δημιουργούνται, όποιο περιεχόμενο και αν έχουν, και θα επιστρέφετε την προσοχή σας πάλι στην αναπνοή σας.

Από ένα σημείο και μετά, μόλις ο νους θα έχει "εγκατασταθεί" στην αναπνοή σας, μπορείτε να σταματήσετε να σκέφτεστε "εισπνοή" και "εκπνοή" και απλά να παρακολουθείτε τόσο την αναπνοή όσο και τις σκέψεις σας. Ουσιαστικά η προσοχή σας θα μεταβαίνει συνεχώς από την αναπνοή στις σκέψεις και πάλι πίσω.  Αυτή είναι η άσκηση που δυναμώνει την προσοχή, που δαμάζει τον νου και που βοηθάει να κατανοήσουμε την πραγματική φύση των σκέψεων που δεν είναι τίποτα άλλο από συμβάντα με αρχή, μέση και τέλος. Να θυμάστε ότι δεν πρέπει να ακολουθείτε τις σκέψεις που θα δημιουργεί ο νους σας και να περιμένετε ότι ο νους θα κάνει τα πάντα για να σας ξεγελάσει και να σας παρασύρει στα φανταστικά του σενάρια. Οι μεγαλύτεροι πειρασμοί του νου αφορούν ερμηνείες και υποθέσεις για το τι μπορεί να συμβεί στο μέλλον ή τι έγινε στο παρελθόν. Να έχετε στο μυαλό σας το εξής: το μόνο που υπάρχει είναι το τώρα. Ούτε το μέλλον υπάρχει, ούτε το παρελθόν. Υπάρχουν μόνο οι σκέψεις μας γι' αυτά και οι σκέψεις δεν είναι η πραγματικότητα, είναι η υποκειμενική ερμηνεία της πραγματικότητας με βάση το παρελθόν.

Η διάρκεια του διαλογισμού είναι κάτι που το κανονίζετε εσείς, αλλά με την πρακτική να περιμένετε ότι θα αυξηθεί από μόνη της. Για αρχή πέντε λεπτά μπορεί να είναι ήδη αρκετά και να αναμένετε να δυσκολεύεστε να κρατήσετε την προσοχή σας στην αναπνοή σας ακόμα και για μια αναπνοή (εισπνοή και εκπνοή) χωρίς ο νους να παρέμβει. Η εξάσκηση του νου είναι όπως κάθε άλλη δραστηριότητα που απαιτεί επιμονή και κυρίως υπομονή. Οποιοδήποτε συναίσθημα σάς δημιουργηθεί, όπως ο θυμός ή το άγχος επειδή δεν τα καταφέρνετε σύμφωνα με τις προσδοκίες που δημιουργεί ο νους σας, να ξέρετε ότι είναι απλά προϊόν του νου και η αντίδραση του σώματος που ακολουθεί την ασυνείδητη ταύτισή σας με αυτόν.

Ο σκοπός του διαλογισμού είναι η επίγνωση των όσων συμβαίνουν μέσα μας, καθώς και η κατανόηση της πραγματικής τους φύσης. Είτε είναι σκέψεις, είτε συναισθήματα, είτε ακόμα και ο σωματικός πόνος (εξαιτίας της στάσης που καθόμαστε), δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλα έρχονται και φεύγουν και μπορούμε να τα δούμε στην πραγματική τους διάσταση μόνο από το πόστο του παρατηρητή. Αν θέλουμε να ζήσουμε πιο ήρεμα, με συναισθηματική σταθερότητα και υγεία πρέπει να μάθουμε να δαμάζουμε τον νου. Έτσι θα μειωθούν οι εντάσεις, οι φόβοι, το άγχος και όλα τα άλλα προϊόντα της ασυνείδητης νοητικής μας δραστηριότητας. Ο διαλογισμός είναι στην ουσία το φως της συνειδητότητας στα άδυτα σκοτάδια του ασυνείδητου.

Βιβλιογραφία: Mindfulness In Plain English, by Ven. Henepola Gunaratana